Maatschappelijke kosten-batenanalyses (MKBA) zijn een belangrijk instrument in de beleidsvoorbereidende fase. Een MKBA helpt bij het maken van beleidskeuzes maar kan ook ex post ingezet worden om terug te blikken op uitgevoerd beleid.
Een MKBA brengt brede welvaartseffecten van een beleidsvariant in beeld, dat wil zeggen de directe en indirecte effecten voor de hele (Nederlandse) maatschappij. De kosten en baten worden zoveel mogelijk in euro's uitgedrukt. Dus ook zaken die geen direct prijskaartje hebben, zoals geluidsoverlast, een mooi uitzicht of je veilig voelen. Door zoveel mogelijk effecten in geld uit te drukken worden de effecten onderling vergelijkbaar en kan op overzichtelijke wijze inzicht worden gegeven in de maatschappelijke effecten van verschillende beleidsvarianten, zodat een afgewogen beslissing kan worden genomen over de vraag welke beleidsvariant de voorkeur geniet.
Binnen het Rijk houdt het interdepartementale MKBA-kernteam zich bezig met de toepassingen van de MKBA-richtlijnen. Het kernteam bestaat uit vertegenwoordigers van verschillende ministeries en het KiM, CPB en PBL. Voor vragen of aanvullende informatie kan contact worden opgenomen met Pauline Wortelboer-van Donselaar, secretaris van het MKBA-kernteam (pauline.wortelboer@minienw.nl).
Algemene MKBA-leidraad (en aanvulling)
Het uitvoeren van een MKBA is geen sinecure. Daarom is door het CPB en het PBL een Algemene MKBA-leidraad opgesteld. Deze leidraad zet alle stappen op een rij die doorlopen moeten worden om een MKBA uit te voeren. In de leidraad wordt aangegeven welke eisen aan de verschillende onderdelen van een MKBA worden gesteld. De leidraad biedt voorschriften en richtlijnen waaraan iedere MKBA minimaal moet voldoen en geeft de ruimte om het instrument MKBA vervolgens in sectorspecifieke werkwijzers uit te werken.
Het gebruiken van de Algemene MKBA-leidraad is verplicht voor alle MKBA's waar de Rijksoverheid (mede)opdrachtgever van is. De Algemene MKBA-leidraad is ook in bredere zin bruikbaar, allereerst als handreiking voor medeoverheden die een MKBA willen laten uitvoeren. Bovendien is de leidraad, ook wanneer er geen MKBA wordt uitgevoerd, nuttig als denkkader. Wanneer er nauwelijks informatie bekend is over de aard en omvang van effecten van beleid, helpt het gedachtengoed van de MKBA om beslisinformatie te structureren.
Over de relatie tussen de MKBA en brede welvaart is door het CPB en PBL een aanvulling op de MKBA-leidraad opgesteld. Deze publicatie geeft onder andere aan hoe brede welvaart beter meegenomen kan worden in de MKBA.
Hoe verhoudt de MKBA zich tot het Beleidskompas?
Zodra een beleidsdirectie aan de slag gaat met een maatschappelijke opgave, herziening van bestaand beleid of een nieuw beleidsdossier start deze met het Beleidskompas. Het Beleidskompas bevat alles wat belangrijk is voor een goede beleidsvoorbereiding.
De MKBA maakt onderdeel uit van het Beleidskompas. De MKBA is een evaluatie-instrument dat bij de beleidsvoorbereiding kan worden ingezet.
In een MKBA ligt de nadruk op het criterium doelmatigheid: hoe verhouden de baten zich tot de kosten. Criteria als rechtmatigheid komen in de MKBA niet standaard aan bod. Wel kan een MKBA hiermee worden uitgebreid.
Qua baten gaat het bij een MKBA om de bijdrage aan de (brede) welvaart. Een MKBA geeft een overzicht van alle welvaartseffecten van een investering of een andere beleidsmaatregel vanuit het perspectief van de maatschappij als geheel, en op de lange termijn. Welvaartseffecten zijn niet alleen de financiële kosten en baten, maar ook andere maatschappelijke effecten, zoals reistijdwinst, milieuvervuiling, gezondheidsschade en kwaliteit van de leefomgeving. De kosten en baten worden zoveel mogelijk in euro's uitgedrukt. Een MKBA laat bij voorkeur ook de verdeling van kosten en baten over verschillende stakeholders zien.
Als effecten niet of maar beperkt in euro’s kunnen worden vertaald, kan een kwalitatieve MKBA worden opgesteld. De MKBA-overzichtstabel laat dan zien wat de belangrijkste effecten zijn. Ook kan de omvang van de effecten worden getoond met plussen, minnen, nullen en vraagtekens.
MKBA-werkwijzers
De Algemene MKBA-leidraad is gericht op die onderwerpen in de MKBA-methodologie die voor alle beleidsterreinen van de Rijksoverheid gelden. De leidraad fungeert daarmee als kader waaraan iedere MKBA minimaal dient te voldoen en is dus niet sectorspecifiek. Van deze basis zijn sectorspecifieke werkwijzers afgeleid die de Algemene MKBA-leidraad naar toepassingen op specifieke, vaak departementale, toepassingsdomeinen vertalen. Deze werkwijzers sluiten aan op de Algemene MKBA-leidraad. De werkwijzers zijn onderling op inhoudelijke consistentie gecontroleerd. Onder andere de borging van kwaliteit door CPB en PBL bij elke werkwijzer heeft hier aan bijgedragen.
Beleidsmaatregelen kunnen effecten hebben op meerdere terreinen, waarvoor verschillende werkwijzers bestaan. Uitvoerders van MKBA’s wordt geadviseerd bij aanvang van een MKBA te bekijken welke effecten relevant zijn voor de scope van de desbetreffende MKBA’s, en bij hun aanpak toe te lichten welke werkwijzer centraal wordt gesteld, en welke werkwijzers gehanteerd worden voor deeleffecten. Tot slot bieden de werkwijzers ook ondersteuning bij het vinden en gebruiken van de meest voorkomende waarderingskengetallen.
Overige relevante documenten (een uitsnede)
Er is veel onderzoek naar de MKBA gedaan en er zijn vele documenten verschenen die relevant zijn voor de toepassing van de MKBA, al dan niet in opdracht van de Rijksoverheid. Het voert te ver om al deze documenten hier te benoemen. De volgende documenten hebben een brede zeggingskracht. Voor het overige verwijzen we naar de bronnen in de diverse werkwijzers.
- Voor het uitvoeren van een MKBA is vaak additionele informatie nodig, bijvoorbeeld empirische informatie over de effecten. Om onzekerheden in beeld te brengen wordt (vooral voor langetermijneffecten) gebruikgemaakt van scenario’s. Voor de leefomgeving zijn dit de (Welvaart en Leefomgeving) scenario’s.
- Om kosten en baten in de tijd te verdisconteren, wordt gebruikgemaakt van een discontovoet.
- Binnen de ruimtelijke ordening moeten ingewikkelde keuzes gemaakt worden. Dit rapport gaat over hoe de MKBA kan helpen bij het maken van die keuzes waarbij een kader is ontwikkeld waarmee snelle afwegingen voor woningbouw en transportinfrastructuur (verstedelijking) kunnen worden gemaakt.