Evaluatiestelsel

Er zijn verschillende instrumenten om beleid te evalueren. Evaluaties worden uitgevoerd tijdens de beleidsvoorbereiding (ex ante), gedurende de uitvoering van beleid (ex durante), en na afloop (ex post) van beleid. Ministeries voeren zelfstandig de evaluaties uit, maar deze zijn gestoeld op een aantal Rijksbrede fundamenten: de Strategische Evaluatie Agenda (SEA) en de Comptabiliteitswet 3.1 (CW3.1) Het geheel aan wetten, regels en instrumenten voor evaluaties vormt samen het Rijksbrede evaluatiestelsel. Hieronder worden de verschillende instrumenten toegelicht.

Zie voor een (Engelstalige) introductie in het Rijksbrede evaluatiestelsel hoofdstuk 7 van de uitgave "The art of public financial management in the Netherlands."

Evaluatiestelsel en -instrumenten van de beleidscyclus

Agendering

agenda

Beleidsbepaling

beleidsbepaling

Beleidsvoorbereiding

beleidsvoorbereiding

Uitvoering

uitvoering

Terugkoppeling

terugkoppeling
ovaal

Wetten en regels voor evalueren

Ministeries zijn verplicht om beleid periodiek te evalueren. Dat is vastgelegd in de Comptabiliteitswet. De uitgewerkte richtlijnen voor beleidsevaluatie staan in de Regeling periodiek evaluatieonderzoek 2022 (RPE). De evaluatie van subsidies is behalve vanuit de RPE ook verplicht vanuit de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Richtlijnen voor de evaluatie van agentschappen en zelfstandige bestuursorganen zijn opgenomen in de Regeling agentschappen en de Kaderwet zelfstandige bestuursorganen.

Strategische Evaluatie Agenda

De Strategische Evaluatieagenda (SEA) heeft als doel om de doeltreffendheid en doelmatigheid van beleid verder te verbeteren door ervoor te zorgen dat de juiste informatie op het juiste moment beschikbaar is. De SEA biedt een overzicht van de belangrijke beleidsthema's van een ministerie, een korte toelichting op de inzichtbehoefte per thema en een daarbij passende agendering van ex ante, ex durante, en ex post evaluaties naar de doelmatigheid en doeltreffendheid van beleid. Een Periodieke Rapportage vormt het sluitstuk van de SEA (zie Periodieke Rapportage). De SEA’s worden jaarlijks opgesteld en zijn onderdeel van de begrotingen van de ministeries. Op de SEA staan ook de agentschapsdoorlichtingen en doorlichtingen van zelfstandige bestuursorganen.
De SEA is de afgelopen jaren stapsgewijs ingevoerd en sinds begrotingsjaar 2024 volledig in werking. Sinds 2022 maakt de SEA onderdeel uit van de Regeling Periodiek Evaluatieonderzoek (RPE). Jaarlijks worden meer dan 300 evaluaties uitgevoerd.
De SEA komt voort uit de Operatie Inzicht in Kwaliteit. 

Agendering

Interdepartementale beleidsonderzoeken (IBO's)

Interdepartementale beleidsonderzoeken (IBO's) vinden elk jaar plaats. In IBO's worden alternatieven ontwikkeld voor bestaand beleid. IBO's gaan over brede beleidsterreinen. Ze vinden plaats in opdracht van het kabinet en worden uitgevoerd door interdepartementale werkgroepen.

Heroverwegingen

De Rijksoverheid overweegt periodiek op welke zaken zij kan bezuinigen. De uitkomsten hiervan staan in heroverwegingen. In 2020 zijn de meest recente heroverwegingen, brede maatschappelijke heroverwegingen genoemd, gepubliceerd.

Beleidsvoorbereiding

Maatschappelijke Kosten-Batenanalyses (MKBA's)

Een Maatschappelijke Kosten-Batenanalyse (MKBA) brengt de maatschappelijke kosten en baten (de directe en indirecte effecten) van een beleidsvoorstel in kaart. De kosten en baten zijn zoveel mogelijk in euro’s uitgedrukt. Dus ook zaken die geen direct prijskaartje hebben, zoals geluidsoverlast, een mooi uitzicht of je veilig voelen. Op deze manier worden beleidseffecten van verschillende opties onderling vergelijkbaar, zodat een afgewogen beslissing kan worden genomen over de vraag welke beleidsvariant de voorkeur geniet. Een MKBA is een Rijksbreed instrument dat meestal voorafgaand aan de besluitvorming over beleid of projecten wordt toegepast, als onderdeel van de beleidsvoorbereiding. De MKBA is onderdeel van het Beleidskompas.

Beleidskompas

Het Beleidskompas is de centrale werkwijze voor het maken van beleid bij de Rijksoverheid en vervangt het Integraal afwegingskader voor beleid en regelgeving (IAK). Het Beleidskompas vormt het startpunt van iedere aanpak van een maatschappelijk opgave, herziening van bestaand beleid of een nieuw beleidsdossier. Het Beleidskompas biedt een verbeterde structuur met vijf stappen om beleid te ontwikkelen. Het Beleidskompas biedt bij elke stap ook praktische handreikingen, best practices en wijst op contactpersonen die kunnen helpen.

Beleidsbepaling

Beleidskeuzes uitgelegd (CW 3.1)

Een goede evaluatie kan niet zonder te bouwen op een duidelijke beschrijving van de gemaakte beleidskeuzes. Welk doel staat centraal, en op welke manier draagt het gekozen beleid bij aan dat doel? Alle beleidsvoorstellen van de regering moeten volgens artikel 3.1 van de Comptabiliteitswet (CW 3.1) een toelichting bevatten op de nagestreefde doelen, ingezette beleidsinstrumenten, financiële gevolgen, doeltreffendheid, en doelmatigheid. Sinds november 2021 werken ministeries conform de werkwijze 'Beleidskeuzes uitgelegd': in brieven aan de Tweede Kamer over beleidsvoorstellen met financieel-significante gevolgen wordt de CW 3.1- toelichting opgenomen in een apart kader, inclusief een evaluatieparagraaf waarbij wordt aangegeven of en hoe het voorstel zal worden gemonitord en geëvalueerd.

Uitvoering

Publieke Waarde Scan (PWS)

De Publieke Waarde Scan (PWS) richt zich op de vraag of de overheid er alles aan doet om de kans op doeltreffend en doelmatig beleid zo groot mogelijk te maken. Een PWS geeft beleidsmakers inzicht in het verbeterpotentieel binnen bestaande beleidsmatige en budgettaire kaders van een aangewezen beleidsthema. Met de PWS-systematiek wordt door vier geijkte lenzen gekeken, te weten: (1) Waardecreatie, (2) Uitvoeringscapaciteit, (3) Draagvlak en legitimiteit en (4) Toekomstbestendigheid. Twee voorbeelden van PWS'en betreffen de PWS Circulaire economie (IenW) en de PWS Verklaring omtrent het gedrag (VOG; JenV).

Terugkoppeling

Periodieke Rapportages (en Beleidsdoorlichtingen)

Een Periodieke Rapportage vormt het sluitstuk van een beleidsthema op de Strategische Evaluatie Agenda (SEA). Een Periodieke Rapportage (PR) geeft elke 4 – 7 jaar voor ieder SEA-thema een totaalbeeld van de bereikte doeltreffendheid, doelmatigheid en de voorwaarden hiervoor. Een PR is een syntheseonderzoek dat voortbouwt op uitkomsten van evaluaties die tijdens de 4- tot 7-jarige looptijd van een SEA-thema zijn uitgevoerd. De PR is daarmee een belangrijk instrument om het benodigde overzicht te verkrijgen om de doeltreffendheid en doelmatigheid van beleid te verbeteren. De Periodieke Rapportages vervangen de eerdere beleidsdoorlichtingen.
Een PR wordt per SEA-thema voor 4-7 jaar vooruit gepland en sluit aan bij belangrijke beslismomenten (vb. herziening/verlenging regeling). Een jaar voorafgaand aan de PR wordt de Kamer geïnformeerd over het plan van aanpak. De afgeronde PR wordt, inclusief Kabinetsreactie en oordeel van een onafhankelijke expert, gedeeld met de Kamer. Daarmee verantwoordt de PR de doeltreffendheid en doelmatigheid van beleid aan de burger en Kamer en vormt de voedingsbodem om het beleid verder te verbeteren.