B14. Gedragsinzichten

Veel ­– zo niet al het – beleid beïnvloedt het gedrag van mensen, of het nu gaat om het verhogen van accijnzen, het aanleggen van infrastructuur of het geven van voorlichting. Bij het maken van beleid worden vaak simpele aannames over menselijk gedrag gedaan, bijvoorbeeld de aanname dat mensen rationeel-economische wezens zijn die beschikken over volledige informatie en een afweging kunnen maken over de kosten en baten. Zo werkt het natuurlijk niet. Het is niet zo dat mensen na een accijnsverhoging op brandstof gelijk een rekensommetje gaan maken en vervolgens automatisch minder gaan autorijden. Ook simpelweg de juiste informatie geven, werkt lang niet altijd.

Het is doorgaans niet zo dat mensen, als ze weten hoe het zit, hun gedrag vanzelf gaan aanpassen (‘weten is doen’). Mensen maken namelijk meestal geen rationeel-economische keuzes, maar laten zich leiden door emoties, gewoontes en gemak. De WRR heeft het verschil tussen volledige rationaliteit en het feitelijk gedrag van mensen krachtig verwoord in haar rapport ‘Weten is nog geen doen’.

Gedragsinzichten worden in toenemende mate gebruikt in beleid, uitvoering en toezicht. Ze helpen om te komen tot een goede beleidstheorie en effectief beleid. Vaak zijn veel factoren van invloed op gedrag. Een gedragsanalyse helpt om te achterhalen welke factoren van invloed zijn op het gedrag, welke gedragsmechanismen er zijn en waar aanknopingspunten voor beleid liggen. Is dat wet- en regelgeving, een financiële prikkel, het aanpassen van de infrastructuur en/of iets anders? Gedragsinzichten kunnen ook benut worden om tot effectievere inzet van deze beleidsinstrumenten te komen. Bijvoorbeeld door bij een prijsprikkel de prijzen meer saillant te maken, of door belemmeringen weg te nemen waarmee het gewenste gedrag makkelijker wordt of door een subtiel duwtje in de gewenste richting te geven (een ‘nudge’), zoals bijvoorbeeld de bekende voetstappen in de richting van een trap.

Voor veel beleid is de toepassing van gedragsinzichten relevant omdat beleid doorgaans bedoeld is om gedragsverandering(en) bij uitvoerders/partners en/of maatschappelijke doelgroep(en) te bewerkstelligen.

Het benutten van gedragsinzichten heeft meerwaarde aan de voorkant van het beleid, dus in de beleidsontwikkeling, en op andere momenten waarop beleid kan worden bijgestuurd. Daarnaast kunnen gedragsinzichten ook ex durante en ex post helpen in het verklaren van (al dan niet tegenvallende) beleidsresultaten waarmee ze uiteindelijk ook input vormen voor beleidsaanpassingen.

Om te komen tot gedragsinzichten voor een bepaald beleidsvraagstuk is gedragsonderzoek belangrijk.

Gedragsonderzoek helpt om:

• inzicht te krijgen in het vraagstuk en het gedrag van de doelgroep te doorgronden (de gedragsanalyse);
• effectieve beleidsinterventies te ontwerpen of bestaande beleidsinterventies aan te scherpen en daarbij te komen tot een onderbouwde beleidstheorie;
• antwoord te krijgen op de vragen ‘werkt het beleid’ (is de beleidsinterventie effectief) en/of ‘hoe werkt het beleid’ (welke gedragsmechanismen verklaren succes of falen). Dit kan zowel vooraf (ex ante), als ex durante of ex post.

Bij het toepassen van gedragsinzichten speelt onderzoek een belangrijke rol. De rol van onderzoek verschilt per beleidsfase. In de verkennende fase kan onderzoek inzicht geven in je doelgroep en in het gedragsvraagstuk dat centraal staat: om het gedrag van de doelgroep te doorgronden. Tijdens de ex-ante fase, als je interventies ontwerpt, kun je met onderzoek tot een onderbouwde beleidstheorie komen. Bij de beleidsevaluatie kun je toetsen of de gedragsinterventie het beoogde effect gaat hebben (vooraf) of heeft gehad (achteraf) bij je specifieke doelgroep.

Gedragsinzichten zijn eigenlijk geen methode: het zijn brede inzichten in de werking van menselijk gedrag. Om tot deze (vraagstuk-specifieke) inzichten te komen is analyse en onderzoek nodig. Voor veel van de onderzoeksmethoden is specialistische methoden-kennis nodig. Voor het uitbesteden van gedragsonderzoek aan derden volstaat passieve kennis van de methoden en het kunnen duiden van de sterke en minder sterke punten van de methoden.

De meeste gedragsinzichten gaan over individuen. In de gedragswetenschappen, zoals de gedragseconomie en de sociale psychologie, is namelijk het meest bekend over het gedrag en de keuzes van individuen en in veel mindere mate over het gedrag en de keuzes van organisaties. Inmiddels is er echter meer bekend over het gedrag van organisaties, zoals bedrijven: bedrijven blijken op veel terreinen gevoelig voor dezelfde biases als individuen, zij het soms in mindere mate. Dit blijkt uit onderzoek dat EZK heeft laten uitvoeren. In 2020 heeft EZK via www.binnl.nl ook een tool ontsloten gericht op gedragsbeïnvloeding bij bedrijven.

In discussies over de toepassing van gedragsinzichten in beleid gaat het vaak over de ethische kant. Maar vrijwel iedere maatregel die de overheid uitvoert, heeft gedragsgevolgen. Daarom is het belangrijk om bij al het beleid rekening te houden met de ethische aspecten van beleid. De overheid moet zich houden aan de algemene beginselen van behoorlijk bestuur, good governance, die gelden voor alle beleid.

Voor gedragsonderzoek kan een breed scala aan onderzoeksmethoden worden toegepast (zie de hiervoor genoemde BIN NL publicatie Hoe is gedrag te onderzoeken?). Daardoor vallen de kosten lastig in algemene zin te typeren. De range is groot en kan variëren van een quickscan op de beleidstheorie die tot aanscherping van het beleid leidt tot een Randomized Controlled Trial (RCT)

Behavioral Insights Netwerk Nederland (BIN NL) is een samenwerkingsverband van alle ministeries voor de toepassing van gedragskennis binnen de rijksoverheid. Op de website van BIN NL staan de contactpersonen per ministerie. BIN NL heeft inmiddels ook een aantal publicaties uitgebracht. Op de website van BIN NL wordt een totaaloverzicht gegeven. Een selectie:

• Rijk aan gedragsinzichten (edities 2017 en 2019) Deze publicaties laten zien hoe het benutten van gedragswetenschappelijke kennis in de praktijk vorm krijgt. Maar liefst 35 mooie voorbeelden van gedragsprojecten binnen het Rijk worden beschreven, inclusief contactpersonen. De publicatie schetst ook recente ontwikkelingen binnen het vakgebied. Tevens worden er lessen en uitdagingen genoemd voor de toepassing van de gedragsinzichten binnen het Rijk. Gedragsprojecten zijn ook te vinden in de kennisbank op www.binnl.nl.
• Zeven behavioural insights tools - Deze publicatie van BIN NL biedt een kort en bondig overzicht van tools om effectieve beleidsinterventies te ontwerpen.
• Hoe is gedrag te onderzoeken? - Deze publicatie van BIN NL biedt een overzicht van 18 onderzoeksmethoden die binnen de rijksoverheid veel gebruikt worden om gedrag te onderzoeken. 

Op de website van BIN NL is verschillende literatuur te vinden die kan helpen bij het uitvoeren van deze onderzoeksmethode.

Alle dataverzamelingsmethodes kunnen voor deze methodiek worden toegepast.