B15. Publieke waardescan

Een publieke waardescan (PWS) geeft beleidsmakers inzicht in het verbeterpotentieel binnen bestaande beleidsmatige en budgettaire kaders van een aangewezen beleidsthema. De werkwijze staat dus centraal in deze ex-durante evaluatieaanpak. Met de PWS-systematiek wordt door vier geijkte lenzen gekeken, te weten: (1) Waardecreatie, (2) Uitvoeringscapaciteit (3) Draagvlak en legitimiteit en (4) Toekomstbestendigheid. De gedachte hierachter is dat op een beleidsthema elk van deze vier de lenzen goed zou moeten zijn ingericht, om de kans op maatschappelijk toegevoegde waarde zo groot mogelijk te maken. 

De aanpak van de PWS is gebaseerd op de volgende acht uitgangspunten: 

1. Continue verbetering van een beleidsthema en het gesprek daarover, binnen een departement en met Financiën en ook de Kamer
2. Breed kijken naar de voornaamste aspecten van de ‘werkwijze’ die van invloed zijn op maatschappelijke toegevoegde waarde
3. Focus op verhoging van toegevoegde waarde binnen bestaande beleidskaders
4. Verbetering binnen bestaande budgettaire kaders
5. Logisch samenhangend beleidsthema als scope
6. Proces van oordeelsvorming met inhoudelijke onderbouwing 
7. Ruimte voor maatwerk binnen een gestandaardiseerde aanpak 
8. Uitvoering in samenwerking tussen Financiën en beleidsdepartement. 

De PWS is een ex durante instrument dat op elk betekenisvol beleidsthema kan worden toegepast. De focus ligt op de governance van het beleid binnen dat thema. De PWS kan tussen andere methoden van monitoring & evaluatie een plek krijgen op de SEA (Strategische Evaluatieagenda) van beleidsdepartementen. 

In Nederland bevindt de PWS zich nog in de (late) pilotfase; inmiddels zijn 2 PWS-studies gepubliceerd, over het thema Circulaire economie (IenW, 2020) en het thema Verklaring Omtrent Gedrag (VOG; JenV, 2021). Zie voorbeeldstudies. 

De PWS-aanpak is geïnspireerd op de Public Value theorie van Mark Moore en de toepassing daarvan in het Verenigd Koninkrijk. Sinds 2018 voeren het Britse ministerie van Financiën en vakdepartementen samen ‘Public Value Reviews’ uit. Ze beogen daarmee een ander type gesprek te voeren: niet primair over de vraag ‘kunnen jullie bewijzen dat het beleid doeltreffend en doelmatig is geweest?’, maar over de vraag ‘doen jullie er alles aan om de verwachte toegevoegde waarde van het beleid zo groot mogelijk te maken?’ De ervaringen met het instrument in het VK zijn positief na toepassing op verscheidene onderwerpen.

De PWS kent zowel qua inhoud als proces een uitgewerkte structuur.

De vier voornoemde lenzen van de PWS: waardecreatie, draagvlak & legitimiteit, uitvoeringscapaciteit en toekomstbestendigheid, liggen bij voorbaat vast. Binnen elk van de lenzen zijn binnen het model drie tot vijf hoofdvragen gespecificeerd, om te beoordelen in hoeverre de werkwijze op het beleidsthema goed is ingericht. 

Over elk van de hoofdvragen wordt in de PWS een oordeel gevormd, hoe goed binnen het beleidsthema de betreffende activiteit(en) worden uitgevoerd. Dit oordeel is geen doel op zich, maar een middel om scherpte te krijgen in discussies over goede voorbeelden en verbeterpotentieel. De oordelen vinden plaats op een vierpuntsschaal. Over elk van de hoofdvragen en bijbehorende oordelen wordt ook nog een tweede uitspraak op een vierpuntsschaal gedaan, namelijk over de mate van zekerheid in het oordeel. Dit reflecteert de kwaliteit van de onderbouwing en mate waarin meer informatie gewenst zou zijn. 

Op basis van de oordelen en mate van zekerheid kunnen uit de PWS drie verschillende typen aanbevelingen resulteren:

1. Goede voorbeelden: welke activiteiten binnen dit beleidsthema zijn een voorbeeld waar andere beleidsthema’s van kunnen leren?
2. Verbeterpotentieel: waar zit in de werkwijze binnen dit beleidsthema het grootste verbeterpotentieel en wat is er voor nodig om dit te benutten?
3. Vervolgonderzoek: voor welke hoofdvragen is aanvullende informatie nodig om tot een goed oordeel te komen en hoe kan dit worden verzameld?

De uitvoering van een PWS kent drie fasen. Enkele typerende activiteiten per fase (niet uitputtend):

1. Voorbereiding & prioritering: stakeholders betrekken, PvA, gezamenlijk bepalen scope en vragen, eerste data verzamelen en interviews/focusgroepen inplannen
2. Analyse & oordeelsvorming: uitvoeren verdiepende analyse en interviews met deskundigen ter toetsing voorlopig oordeel
3. Implementatie & opvolging: aanbevelingen oppakken, organisatie vervolgsessie na 6 maanden.  

Een leidraad waarin zowel genoemde lenzen maar ook de processtappen verder staan uitgewerkt is beschikbaar op aanvraag. Gebruik daarvoor het contactformulier op deze Toolbox-website.

De PWS focust op de 'werkwijze' binnen het beleidsthema en niet op uitkomsten of eindresultaten ervan. De PWS is dan ook niet geschikt om de doeltreffendheids-/ doelmatigheidsvraag in directe zin te beantwoorden. Op themaniveau is dan de periodieke rapportage zinvoller. Wel leidt het instrument tot inzicht in de mate waarin voorwaarden die aan doeltreffendheid/doelmatigheid bijdragen - zoals een stevige beleidstheorie, draagvlak en uitvoeringscapaciteit - aanwezig zijn of worden gerealiseerd.  

De kosten betreffen vooral de tijd en capaciteit gemoeid met het opzetten en uitvoeren van de PWS. De doorlooptijd van een PWS is kort: gemiddeld 3 maanden. Voor de eerste 2 fases (elk 1-2 maanden) biedt het PWS-instrument een blauwdruk van: tijdsduur, voornaamste activiteiten, eindproducten en indicatieve bemensing. In elke fase vinden 1 of 2 werksessies/stuurgroepbijeenkomsten plaats. De meeste tijd en capaciteit kost het werkteam van 4 personen (2 per vakdepartement en 2 van bijv. Financiën), dat gedurende fase 2 voor ongeveer 0,7 fte moet worden vrijgemaakt. Ook fase 3 (implementatie en opvolging) kost tijd en capaciteit. Hoeveel, is afhankelijk van de uitkomsten en verbeterpunten die uit de PWS-analyse resulteren. 

Moore, M. (1997). Creating public Value. Strategic management in government. Harvard UP. 

Barber, M. (2017). Delivering better outcomes for citizens: practical steps for unlocking public value.

Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (2020). Rapport Publieke Waarde Scan: Circulaire Economie September 2020 | Rapport | Rijksoverheid.nl.

Ministerie van Justitie en Veiligheid (2021). Publieke Waardescan naar de Verklaring omtrent het Gedrag. De toegevoegde waarde van de VOG. 

Alle  dataverzamelingsmethoden in de verzameling hieronder kunnen in de PWS worden toegepast; daar zijn geen restricties op. Maar gelet op de korte doorlooptijd van de PWS wordt in de praktijk vaker gekozen voor D2 (Document en literatuuronderzoek), D4 (Interviews) en D5 (Focusgroepen).